Có một làng kháng chiến ở Chương Mỹ!

Ngày cuối tuần, theo chân đại tá Vũ Xuân Hòa ra vùng ven đô thăm ngôi làng cổ quê anh ở xã Trần Phú, huyện Chương Mỹ. Khi tốc độ đô thị hóa lan ra đến vùng ven đô, thật khó hình dung, Trần Phú từng là xã miền núi sơn cước, bán sơn địa, nằm ở phía Tây Nam huyện Chương Mỹ, tiếp giáp giữa ba huyện Chương Mỹ, Mỹ Đức (Hà Nội) và Lương Sơn (Hòa Bình), là cửa ngõ giữa vùng đồng bằng và miền núi.

Cũng chính vì địa thế này mà trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ xã có vai trò rất quan trọng trong khi đối mặt với quân thù.

Những dấu tích còn sót lại

Làng Thướp là ngôi làng nhỏ có vị trí đặc biệt, giờ đây chỉ có vài trăm nóc nhà, xung quanh được bao bọc bởi những cánh đồng trồng lúa nhưng cách đây hơn nửa thế kỷ, nơi đây là rừng rậm, cây cối um tùm, rất thuận lợi cho hoạt động du kích. Đặc biệt là những trận chống càn đối mặt với quân đội viễn chinh Pháp được trang bị vũ khí tối tân. Phía Tây làng là hệ thống ao chuôm um tùm như hào lũy tự nhiên che chở cho làng. Xa hơn là rừng già và núi đá, nơi lực lượng kháng chiến đặt căn cứ.

Chỗ ông Vũ Xuân Hòa và ông Vũ Văn Tập đứng là nơi miệng hầm bí mật năm xưa.

Trong kháng chiến chống Pháp, Trần Phú nói chung và làng Thướp nói riêng về cơ bản là làng tự do, tiếp giáp với chiến khu Lương Sơn. Trên các ngả đường vào xã đều có trạm gác, có lực lượng ngày đêm theo dõi hoạt động của địch. Những trạm gác này có nhiệm vụ phát hiện địch từ xa, có kế hoạch báo động dây chuyền từ thôn này qua thôn khác. Các trung đội du kích, dân quân được bố trí theo từng thôn, trung đội du kích tập trung cơ động trong toàn xã, bố trí ở những hướng trọng yếu. Do bị tập kích nhiều lần, gây tổn thất lớn nên địch đã có nhiều trận tấn công chiếm làng. Trước một kẻ địch vượt trội về quân số và phương tiện, lực lượng du kích buộc phải rút vào rừng để bảo toàn lực lượng.

Trong cuộc gặp mặt và trao đổi với ông Nguyễn Văn Long, Chủ tịch UBND xã Trần Phú, thì xã được phong danh hiệu anh hùng lực lượng vũ trang vì những thành tích trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.

Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, Trần Phú là xã thuộc vùng địch hậu, nơi có hệ thống địa đạo dưới lòng đất dài hàng nghìn mét nối với các cơ sở cách mạng hoạt động suốt cuộc kháng chiến. Cũng tại đây, lực lượng du kích kháng chiến đã từng phải đối mặt với nhiều trận càn khốc liệt của quân đội Pháp và lính viễn chinh. Trong những cuộc đối đầu không cân sức đó, nhiều cán bộ cách mạng hoạt động trong vùng địch đã bị bắt, bị tra tấn giã man, một số đồng chí đã anh dũng hy sinh nhưng vẫn bảo toàn được lực lượng để tiếp tục cuộc trường kỳ kháng chiến cho đến ngày thắng lợi hoàn toàn.

Tôi hỏi ông Long: Hệ thống địa đạo ngầm dưới lòng đất là một trong những công trình quân sự độc đáo của người Việt, góp phần làm nên thắng lợi vĩ đại của hai cuộc kháng chiến vậy ở xã Trần Phú, còn giữ được dấu tích nào của hệ thống địa đạo đó?

Ông Long cho biết: Chiến tranh chống Pháp kết thúc cách đây ngót 70 năm, hồi đó chúng em chưa được sinh ra. Hòa bình lập lại ở miền Bắc chưa được bao lâu, tiếp theo đó lại phải tiến hành kháng chiến chống Mỹ. Những người lính tham gia kháng chiến lại phải tiếp tục ra trận cho cuộc kháng chiến mới. Vì phải thực hiện nhiệm vụ đẩy mạnh sản xuất, chi viện cho miền Nam, hệ thống địa đạo đó đã được lấp lại mà không mấy ai đánh giá hết ý nghĩa lịch sử của nó.

Vậy lịch sử xã nhà còn ghi lại những những chiến tích đó không? Ông Long dẫn chúng tôi sang gặp Bí thư Đảng ủy xã, ông Trần Văn Khải. Ông Khải tìm trên giá sách đưa cho chúng tôi xem cuốn “Lịch sử cách mạng của Đảng bộ và nhân dân xã Trần Phú” được đóng bằng bìa cứng khá đẹp. Rằng, đây là cuốn được tái bản lần thứ 2 có sửa chữa bổ sung. Điều đáng tiếc là với những người tham gia kháng chiến chống Pháp đều đã mất, một số cụ còn sống thì rất cao niên, chính họ cũng không nhớ đầy đủ những người anh hùng năm xưa.

Đã từng có cuộc kháng chiến trường kỳ dưới lòng đất

Trong cuốn lịch sử của xã, cuộc kháng chiến trường kỳ dưới lòng đất đã được ghi lại khá chung chung. Theo đó: “Song song với xây dựng lực lượng chiến đấu, Chi bộ phát động và tập trung chỉ đạo phong trào toàn dân xây dựng làng kháng chiến. Trên cơ sở học tập kinh nghiệm làng kháng chiến của Liên Bắc và nhất là làng kháng chiến với hệ thống giao thông hầm của Tam Hưng anh dũng, Chi bộ đã chỉ đạo Ủy ban Kháng chiến hành chính xã, Xã đội vạch phương án cụ thể rào làng, đào hệ thống giao thông hào, giao thông hầm, hầm bí mật xây dựng thành làng chiến đấu liên hoàn trên phạm vi toàn xã”.

Theo giới thiệu của ông Khải, chúng tôi cũng đã tìm được một nhân chứng từ thời chống Pháp, đó là cụ Đặng Quang Chung (1936). Dẫu đã ở tuổi gần 90, nhưng cụ Chung còn khá minh mẫn. Cụ Chung kể: Hồi đó cụ làm liên lạc cho Huyện ủy Chương Mỹ trong một thời gian dài. Sau khi đi bộ đội vào Nam chiến đấu, cụ trở về địa phương và đã có 15 năm làm Phó Bí thư Đảng ủy xã.

Cụ Đặng Quang Chung, nhân chứng còn sót lại của đội du kích năm xưa.

Theo tinh thần của cuộc chiến tranh nhân dân nên Chi bộ xã dựa vào các tổ chức đoàn thể mà lực lượng nòng cốt là dân quân du kích, Đoàn Thanh niên.  Chi bộ đã huy động toàn dân đóng góp công sức, phương tiện rào làng, đào giao thông hào, hầm trú ẩn… theo phương án đã định. Để bảo đảm bí mật, việc đào địa đạo được tiến hành vào ban đêm.

Từ thôn Hồng Thái được chọn làm thí điểm, phong trào xây dựng làng kháng chiến đã nhanh chóng lan rộng ra toàn xã. Việc xây dựng hệ thống giao thông hầm, đào hầm bí mật được chỉ đạo chặt chẽ, bảo đảm bí mật đến mức cao nhất bằng nhiều biện pháp cụ thể như không cho người lạ qua thôn, tạm dời đồng bào tản cư ra khỏi thôn trong thời gian đào giao thông hầm, hào, tổ chức đào hầm bí mật trong cùng một thời gian để người nào biết hầm người ấy…

Sau hơn 2 tháng, với nỗ lực phi thường, toàn xã đã hoàn thành kế hoạch xây dựng làng kháng chiến. Các đường ngõ ra vào, bờ lũy xung quanh làng, xóm được rào với 1.600m giao thông hào, 5.800m giao thông hầm, 250 hầm tránh phi pháo, hàng trăm hầm bí mật và hầm cất giấu tài sản và nhiều ụ chiến đấu đã được xây dựng.

Trong một trận càn, quân Pháp chiếm làng, ở trong nhà dân bắt người làng lội xuống ao để mò vũ khí. Ở làng bên, mỗi khi người dân tìm thấy quả lựu đạn dơ lên liền bị quân Pháp bắn chết không thương tiếc. Đến làng Thướp, người dân rút kinh nghiệm khi đạp phải lựu đạn liền dìm sâu xuống bùn. Nhiều cán bộ, du kích sa vào tay giặc, bị tra tấn cực hình nhưng vẫn chứng tỏ sự hiên ngang, bất khuất, kiên quyết không tiết lộ bất cứ thông tin gì bất lợi cho cách mạng.

Riêng cụ Vũ Văn Thức, khi không mò được vũ khí, Pháp bắt cụ tra tấn rất giã man nhưng cụ kiên định không khai nên bọn chúng cho tẩm xăng để đốt bỏng toàn thân rồi lại ném cụ xuống ao cho đỉa hút máu. Cũng vì hậu quả của những trận đòn mà cụ bị rò xương cụt, thường xuyên chảy mủ ở hậu môn. Mãi đến khi hòa bình lập lại, cụ mới được đưa về Bệnh viện Hà Đông chữa trị vết thương cũ.

Ông Vũ Xuân Hòa, đại tá về hưu, người có bố và hai chú ruột từng tham gia kháng chiến kể: Lực lượng du kích hồi đó có bố ông – cụ Vũ Văn Thức (1916-1995), hai chú ruột ông – cụ Vũ Văn Hành (1918), cụ Vũ Tiến Tu (1919) và nhiều cán bộ kháng chiến khác. Địa đạo do những người dân trong làng đào hằng năm trời để có một hệ thống ngầm kết nối với nhau. Cứ độ dăm mét có một lỗ thông hơi để những cán bộ nằm vùng có thể sống và làm việc như trên mặt đất. Miệng hầm ở ngay sát vị trí nhà thờ họ Vũ hiện nay. Nơi đó được ngụy trang bằng nong, trên đó có cót quây thóc. Bà nội ông Hòa là Trần Thị Luân (1883-1962) là người che giấu và nuôi cán bộ kháng chiến chống Pháp được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng Huy chương kháng chiến chống Pháp.

Mùa đông năm 1949, trước những thất bại liên tiếp trên chiến trường, quân Pháp đã thực hiện một cuộc càn quét quy mô lớn nhằm tiêu diệt lực lượng kháng chiến của làng. Địch đã huy động lực lượng khoảng 1 tiểu đoàn, chia làm 2 mũi: Một mũi từ Quảng Bị qua Lễ Khê tiến vào, một mũi từ Ba Thá qua Phượng Luật đi lên. Hàng trăm lính lê dương đã dùng thuốn sắt dài hơn mét liên tục xỉa nát các khu vườn của làng để tìm hầm bí mật. Dẫu có người bị thuốn xuyên vào vai đau đớn nhưng vẫn cắn răng chịu đựng không dám kêu la. Sau mấy ngày càn quét cuối cùng chúng cũng tìm được cửa hầm. Từ đó chúng cho người đào hang với hy vọng sẽ bắt sống được những cán bộ du kích còn ẩn náu dưới địa đạo.

Những du kích ẩn náu dưới lòng đất đã phải đối mặt với cái chết cận kề. Địch đào đến đâu họ lùi sâu đến đấy để rồi kẹt vào một ngách hầm sâu hun hút. Đó cũng là lúc trời xẩm tối, quân Pháp cho lấp đất cửa hang tạm nghỉ. Chúng cho rằng, trong hang nếu có Việt Minh cũng sẽ không sống nổi chỉ vì không ai có thể sống được trong lòng đất khi cửa hang đã bị bịt kín.

Hơn chục người trong hang sống thoi thóp với một chút không khí đặc quánh, không thức ăn, không nước uống cứ thế lịm dần. Cũng may trong số đó có cụ Vũ Tiến Tu có mang theo con dao díp và cứ thế khoét ngược, tìm lỗ thông hơi lên mặt đất. Từng mẩu đất được khoét, cứ thế không gian của hầm dường như được rộng thêm. Bằng nghị lực phi thường sau nhiều giờ đồng hồ, một lỗ nhỏ đã nối thông ngách hầm với mặt đất. Những con người đói lả, mê man chờ chết bỗng dưng được hồi tỉnh. Tiếp theo đó họ kiên trì thay nhau khoét rộng lỗ thông hơi, đến gần sáng thì cái lỗ ấy đã rộng ra và có thể thoát ra ngoài. Cứ thế từng người một chui lên khỏi mặt đất, chạy ra ao bèo thoát thân vào rừng.

Những người bị kẹt trong ngách hầm hôm đó gồm: Cụ Vũ Văn Thức (1916- ); Vũ Văn Hành (1918- ); Vũ Tiến Tu (1919- ); Đặng Quang Chung  (1936- ); Trần Văn Nhương (1925- ); Lê Thị Hằng (1924- ); Nguyễn Đình Duyên (1915- ); Nguyễn Đình Kiểm (1922- ); Vũ Văn Mục… Trong số đó có cụ Vũ Văn Mục do sức yếu chạy không nổi đành sa vào tay của giặc Pháp và bị chúng giết chết.

Nhìn lên di ảnh còn lưu lại ở nhà thờ họ Vũ, chúng tôi không khỏi bùi ngùi xúc động. Chiến tranh đã lùi xa, trên quê hương làng Thướp những dấu vết của địa đạo đã che dấu cán bộ không còn nữa. Bên cạnh cửa hầm bí mật ngày xưa giờ đã được trồng một cây đại to đang mùa thay lá. Những người du kích năm xưa nay cũng đã lần lượt ra đi nhưng còn những ai nhớ đến họ. Hơn thế là tinh thần dũng cảm, kiên cường bám làng chiến đấu, đương đầu với lực lượng quân viễn chinh Pháp được trang bị tối tân.

Những người du kích xưa.

Nỗi lòng người hôm nay

Câu chuyện về những người du kích năm xưa vẫn được truyền tụng trong làng nhưng rồi, những người được nghe câu chuyện ấy cũng đang già đi. Huyện nào cũng có lịch sử của địa phương, thậm chí xã nào cũng có những trang viết về quê hương của mình nhưng chuyện làng Thướp chưa được viết ra một cách sinh động và chi tiết. Đó cũng là nỗi trăn trở của ông Vũ Xuân Hòa, người luôn nặng lòng với quê hương.

Đi qua ngôi đình làng Thướp, nơi có tấm biển bằng đá ghi: “Di tích lịch sử đình làng Thướp đã được xếp hạng”, chúng tôi bắt gặp các cháu học trò đang tụ tập ở đây cho một trận đá bóng. Hỏi thăm mấy cháu rằng, các cháu có biết chuyện về ngôi làng huyền thoại đã được xếp hạng di tích hay không? Các cháu trả lời hồn nhiên rằng, không!

Sẽ tốt hơn rất nhiều cho những lớp trẻ khi lớn lên các em được nghe những câu chuyện lịch sử ngay chính ngôi làng của mình. Đó cũng là cách tốt nhất để các cháu được tiếp thêm nguồn cảm hứng từ truyền thống cách mạng, từ lịch sử quê hương một ngôi làng anh hùng đã được Nhà nước phong tặng. Những giá trị văn hóa từ làng sẽ là hành trang quan trọng cho các cháu trên những bước đường lập nghiệp và cống hiến cho đất nước sau này.

Tác giả với các cháu học sinh phổ thông ở Trần Phú.

Ngày nay, Trần Phú về cơ bản là không còn rừng nhưng vẫn còn đó nhiều hồ đầm rộng lớn như: Đồng Sương, Sông Cụt, hồ Kỳ Viên, hồ Dương Kệ… cung cấp nước tưới, tiêu trong nông nghiệp, nơi thả cá và chăn nuôi thủy cầm tăng nguồn thu nhập trong Nhân dân. Năm 2016, xã được công nhận đạt chuẩn Nông thôn mới.

Với những chứng tích lịch sử hào hùng, nơi đây có thể trở thành địa chỉ đỏ cho các thế hệ học sinh khi các cháu học về lịch sử cận đại nước nhà.

• Phan Thế Hải